Jednym z wielu zagrożeń związanych z wczesnym okresem życia dziecka są zaburzenia samoregulacji (zaburzenia regulacji, zaburzenia modulacji sensorycznej). Zostały one ujęte w Klasyfikacji zaburzeń niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa DC: 0-3 R¹. Zaburzenia regulacji znajdują się w obszarze nieprawidłowej modulacji stanów behawioralnych. Modulacja to proces polegający na hamowaniu lub wzmacnianiu aktywności neuronalnej tak, aby była ona spójna z pozostałymi funkcjami układu nerwowego. Dzieci z zaburzeniami modulacji mają poważne problemy w codziennym funkcjonowaniu. Ich reakcje mogą być albo bardzo silnie wyrażone lub wręcz nieobecne na stosunkowo silne bodźce.

Zaburzenia regulacji dotyczą trudności dziecka w regulowaniu własnych emocji i zachowań oraz funkcji motorycznych, w odpowiedzi na stymulację sensoryczną, którą są doznania dotykowe, wzrokowe, słuchowe, węchowe oraz odczucie ruchu i świadomość własnego ciała w przestrzeni. Trudności te wpływają na codzienne funkcjonowanie oraz ogólny rozwój dziecka i ujawniają się w różnych kontekstach sytuacyjnych.

Zaburzenia samoregulacji manifestują się trudnościami dziecka w regulowaniu emocji i zachowań (w tym motorycznych) w odpowiedzi na stymulację sensoryczną, którą należy rozumieć jako doznania dotykowe, wzrokowe, słuchowe, węchowe oraz odczucie ruchu i świadomość własnego ciała w przestrzeni. Każde dziecko inaczej reaguje na bodźce z otoczenia, ale są takie dzieci, które mają wyraźny problem w regulowaniu swoich relacji ze światem. Nieprawidłowe wzorce regulacyjne wpływają na całość funkcjonowania dziecka i ujawniają się w różnych kontekstach sytuacyjnych. Zakłócają rozwój społeczny, emocjonalny, zdolności ruchowe (reakcje posturalne, napięcie mięśniowe, planowanie motoryczne), reakcje behawioralne (drażliwość, płaczliwość, problemy z uwagą) i ograniczają uczestnictwo w zróżnicowanej aktywności.

W obszarze zaburzeń samoregulacji² wyróżnia się trzy typy problemów. Pierwszy z nich to nadwrażliwość na bodźce sensoryczne. W tym obszarze autorzy wskazują na istnienie dwóch podtypów zaburzeń: podtyp A lękowy, ostrożny oraz podtyp B negatywny³, buntowniczy. Drugi typ zaburzeń samoregulacji to obniżona wrażliwość na bodźce (tzw. niska reaktywność). Trzeci typ związany jest z poszukiwaniem stymulacji sensorycznej i przejawianą przez dziecko impulsywnością.

Typ 1 - nadwrażliwość

Dla dzieci nadwrażliwych bodźce sensoryczne są odpychające, awersyjne. Wywołują negatywne reakcje emocjonalne, motoryczne. Dzieci nadwrażliwe łatwo ulegają, tzw. przeciążeniu, przeładowaniu. Nadwrażliwość na bodźce może współwystępować z zaburzeniami lękowymi (typ A) oraz z zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi (typ B).

Typ 2 – obniżona wrażliwość/niska reaktywność

Dzieci manifestujące obniżoną wrażliwość na bodźce wymagają silnej stymulacji, aby bodźce zostały zauważone przez system nerwowy. Sprawiają wrażenie nie reagujących na otoczenie, mało zainteresowanych nim. Prawdopodobnie wynika to z niepowodzeń jakich doznały szukając właściwego dla siebie progu pobudzenia aktywizującego reakcje i chęć wchodzenia w relacje z otoczeniem.

Typ 3- poszukiwanie stymulacji sensorycznej

Dzieci poszukujące bodźców wymagają wysokiej intensywności, częstości i czasu trwania stymulacji. Dzieci te manifestują stałą aktywność ruchową dążąc do zaspokojenia potrzeb sensorycznych.

Diagnoza zaburzeń regulacji w obrębie każdego z trzech typów wymaga określenia zachowań w trzech obszarach.

Są to:

1. trudności w przetwarzaniu bodźców sensorycznych/wzorce aktywności sensorycznej
2. trudności ruchowych
3. specyficznego wzorca zachowania

Schemat 1. Zaburzenia samoregulacji – typy i podtypy